پیدایش خلیج پارس

امروزه از تاثیرات مخربی که گرمایش جهانی بر روی آب شدن یخچال‌های قطبی و در نتیجه افزایش تراز آب‌های اقیانوسی در سرتاسر جهان می‌گذارد بسیار شنیده می‌شود. نگرانی‌هایی که از طرف اقلیم‌شناسان ابراز می‌شود به دلیل یافته‌هایی است که این دانشمندان بدان دست یافته‌اند. نشانه‌هایی که حاکی از تاثیرات شگرفی است که تغییرات اقلیمی بر روی آب و هوا و خصوصیات زمین‌شناختی مناطق مختلف زمین در طول چند هزارساله گذشته بر جای گذاشته است. پیدایش خلیج پارس مرهون و محصول یکی از دگرگونی‌هایی بزرگی بود که اقلیم کره زمین را در حدود ۸۰۰۰ تا ۱۲۰۰۰ سال پیش درنوردید. این مسئله از موضوعاتی است که اندیشه در آن می‌تواند به ما شدت تغییراتی که گرمایش جهانی در ساختار هوا- و آب-کره‌ی زمین به بار آورد را گوشزد کند.

جستجو در میان مقالات و موضوعات مرتبط در فضای مجازی برای یافتن پاسخی در خور به این پرسش، ما را با انبوهی از اطلاعاتی که دیگر محققان در این زمینه جمع‌آوری کرده‌اند روبرو خواهد ساخت. در واقع چگونگی شکل‌گیری خلیج پارس برای بسیاری از پژوهشگران حوزه‌ی زمین، اقیانوس و اقلیم‌شناسی بسیار جالب می‌باشد. پژوهش‌های بسیاری در این باب صورت پذیرفته است که به زبان‌های پارسی و انگلیسی در دسترس می‌باشند و هر کدام فرضیه‌‌ای محتمل را پیش رو می‌گذارد. چندی از این فرضیات، بر این موضوع تکیه دارند که خلیج پارس امروزی محصول ذوب شدن یخچال‌هایی است که در پایان عصر یخبندان در مناطق شمالی خاورمیانه و ترکیه امروزی وجود داشته است. آب حاصل از ذوب شدن این یخچال‌ها از طریق رودخانه‌های دجله و فرات به مناطق پستی که محل امروزی بستر خلیج پارس می‌باشد، سرازیر گشته که در نهایت منجر به ایجاد پیوستگی میان این شاخاب با آب‌های دریای عمان و اقیانوس هند شده است. با این حال این تئوری خود دارای نقاط ضعف و قوت می‌باشد. از آنجایی که نظریات بسیاری در این زمینه ارائه شده است، در مقاله زیر که به زبان انگلیسی نگارش شده است، یکی از عمده‌ترین فرضیات محتمل به همراه چکیده‌ای از دیگر نظربات محتمل در زمینه‌ی شکل‌گیری خلیج پارس گردآوری شده است.

ساعت ستاره‌ای

در روستای لاله‌زار استان کرمان هنوز چرخه زندگی بر مدار ستارگان می‌چرخد، شب و روز را با اصطلاحات محلی خاص خود تقسیم می‌کنند و زمان کشت و کار بر اساس «ساعت ستاره‌ای» است[۱]. مستند "ساعت ستاره‌ای" به کارگردانی دکتر مجید فدایی در سال ۱۳۹۱ در شبکه کرمان، در ارتباط با استفاده‌ی مردم این روستا از موقعیت ستاره‌ها در آسمان شب برای تعیین وقت آبیاری، دامداری، سفر و مسیریابی تهیه شده است. این مستند در نوع خود به زبانی بسیار ساده و عامی، به نقشی که جایگاه ستارگان آسمان شب به شکل سنتی در زندگی روزمره ایرانیان و به ویژه عشایر بزرگ ایران‌زمین داشته است اشاره می‌کند.

آنچه که تماشای این فیلم را بیش از هر چیز دیگری دلچسب می‌کند، شنیدن‌ صحبت‌های مرحوم «همایون صنعتی‌زاده»، نویسنده و مترجم بزرگ اهل کرمان و از احياگران تاريخ ايران باستان می‌باشد. نوشته‌ها و ترجمه‌های بسیاری از ایشان به جای مانده است که در میان اهل علم و ادب شناخته شده می‌باشند. از میان ترجمه‌های بسیار معروف ایشان می‌توان به ترجمه‌ی کتاب‌های: «تاریخ کیش زرتشت» نوشته‌ی Mary Boyce، «پیدایش دانش نجوم» نوشته‌ی Bartel L. van der Waerden، «جغرافیای تاریخی ایران» نوشته‌ی Wilhelm Barthold، «جغرافیای اداری هخامنشی» نوشته‌ی Arnold J. Toynbee، «شیراز در روزگار حافظ» نوشته‌ی John Limbert و «ایران در شرق باستان» اثر Ernst Herzfeld اشاره کرد.

[۱] ساعت ستاره‌ای به اندازه‌گیری و تشخیص و تطبیق زمان به کمک  ستارگانی خاص گفته می‌شود. این روش معمولا به کمک ستاره قطبی و یا با مقایسه و سنجش جابجایی بعضی ستارگان در طول سال انجام می‌شود.

پسرک طلایی، امسال با آب‌ و هوای ایران و جهان چه خواهد کرد؟

«اِل‌نینو یا اِل‌نینیو» (به اسپانیایی: El Niño) پدیده‌ای است که به شکل دوره‌ای (هر ۲ تا ۷ سال یک‌بار) بروز پیدا می‌کند و در طی آن آب‌های سطحی مناطق استوایی شرق اقیانوس آرام به نحوی غیر طبیعی گرم می‌شود. ظهور این پدیده باعث ایجاد ناهنجاری‌های بزرگی در آب و هوای سراسر زمین می‌شود که از جمله‌ی این دگرگونی‌ها می‌توان به سیلاب‌های ناگهانی، خشکسالی، قحطی و گسترش بیماری‌ها اشاره کرد. El Niño در یکی از لهجه‌های زبان اسپانیایی به معنای «پسرک طلایی» است که لقب حضرت مسیح می‌باشد چراکه این پدیده به طور عمده در ژانویه و هم زمان با میلاد مسیح آغاز می‌شود.

انحراف دمای آب‌های سطحی اقیانوس آرام در هفته‌ی منتهی به ۱۹ مرداد ۱۳۹۴

بر اساس آخرین یافته‌های اداره‌ی ملی اقیانوسی و جوی ایالات متحده (NOAA) و همچنین سازمان ناسا، پدیده‌ی ال‌نینوی (El Niño) سال جاری در حال تقویت شدن می‌باشد. میزان تغییرات متغیرهای مربوط به رویداد امسال شباهت بسیاری با مقادیر مربوط به رویداد ال‌نینیوی سال‌ ۱۳۷۶ (۱۹۹۷ م.) دارد. در آن سال، کره‌ی زمین یکی از شدیدترین دوره‌های ال‌نینیوی خود را تجربه کرد. مشاهدات مربوط به افزایش ارتفاع و دمای سطح آب اقیانوس آرام و همچنین الگوی وزش باد بر روی این آب‌ها نشان می‌دهد که آب‌های سطحی کران غربی این اقیانوس در حال خنک‌تر شدن می‌باشد، در حالی که دمای آب‌های مناطق حاره‌ای شرق اقیانوس، به شکل قابل توجهی در حال افزایش می‌باشد.

نمایی از دو پدیده‌ منجمد شده در زمان

کدام یک از این دو قدیمی‌تر می‌باشد؟ سنگ‌ها و لایه‌هایی روی زمین و یا نوری که از سوی آسمان چشمان ما را نوازش می‌دهد؟ با در نظر گرفتن مدت زمانی که صرف سفر نور اجرام آسمانی به سوی ما شده است، پاسخ سنگ‌ها و لایه‌های رسوبی می‌باشد که در زیر این آسمان پرشکوه در فاصله‌ی چند قدمی از ما قرار گرفته‌اند، رسوباتی که منشاء شکل‌گیری آن‌ها به پیش از زمانی بازمی‌گردد که نورسفر خود را از جانب تمام ستارگان و یا سحابی‌ها به سوی ما آغاز کرد. با این حال، اگر می‌توانستیم از میان چشمی یک دوربین نجومی پرتوان به تماشای کهکشان‌هایی که در فاصله‌ای ورای کهکشان آندرومدا قرار گرفته‌اند نشینیم، تنها در آن صورت می‌شد که آسمان پیش روی چشمان خود را مسن‌تر از زمین زیر پای خود در نظر آورد. با قرار دادن پیکان خود بر روی تصویر بالا، سن تخمینی هر کدام از عناصر تشکلی دهنده‌ی این تصویر را مشاهده خواهید کرد.

ساختارهای قارچی شکلی که در این تصویر بر روی زمین قرار دارند، رسوبات سنگی به نام Toadstool Hoodoos می‌باشند که در شمال ایالت آریزونا در آمریکا دست کم نزدیک به ۸۰ میلیون سال پیش بوجود آمده‌ و به طرز شگفت‌انگیزی توسط باد در طول میلیون‌ها سال به شکل امروزی تراش داده شده‌اند. رسوبات شیل (نوعی سنگ رسوبی آواری) زیر آن‌ها نیز دارای قدمتی نزدیک به ۱۷۰ میلیون سال می‌باشد.

ستون‌های آفرینش

این یک ستون است، البته نه از نوع بنایی که از نوع کیهانی آن، ساخته شده از گاز و غبار کیهانی‌ و ستارگانی که در میان آن‌ از دید ما پنهان می‌باشند. این ستون قسمتی از یک ابر کیهانی بسیار بزرگ به نام «سحابی عقاب» می‌باشد که در دسته‌بندی مسیه، ام۱۶ شماره‌گذاری شده است و در فاصله‌ای نزدیک به ۷۰۰۰ سال نوری از ما قرار دارد. سن سحابی عقاب نزدیک به ۵/۵ میلیون سال می‌باشد، که در مقیاس کیهانی زمان بسیار اندکیست، اما در همین مدت کوتاه، فضای داخلی این ستون کیهانی خود خاستگاه ستارگان بیشماری بوده است که هر کدام در مرحله‌ای از روند تکامل خود بسر می‌برند. به همین دلیل است که در میان کیهان‌شناسان از این ساختار کیهانی به نام «ستون‌های آفرینش» نیز یاد می‌شود.

گاز و گرد و غباری که در نهایت چهار میلیارد و اندی سال پیش به تولد خورشید ما منجر شد نیز به احتمال زیاد در ساختاری مشابه سحابی عقاب قرار داشته است.

سحابی عقاب درون یکی از بزرگترین مناطق ستاره‌زایی کهکشان ما به نام «سحابی شاه‌تخته» (Carina Nebula) جای گرفته است. منطقه‌ای که می‌توان آن را در نیمکره‌ی جنوبی آسمان و در صورت فلکی مار دید.  ستاره‌شناس سوئیسی Philippe Loys de Chéseaux، سحابی عقاب را در اواسط قرن هجدهم کشف کرد، اما در واقع او نه خود سحابی که تنها خوشه‌ای از ستارگان اطراف آن را مشاهده کرده بود. همچنین، Charles Messier این سحابی را به طور یک‌جانبه در سال ۱۷۶۴ به عنوان بخشی از فهرست خود دوباره کشف کرد و این Edward Barnard آمریکایی بود که در سال ۱۸۹۵ اولین تصاویر را از این سحابی تهیه کرد.

عکس‌برداری از حرکت نور

برای تماشای بیشتر پدیده‌های جوی و کیهانی (از حرکت ابرها و ستارگان در آسمان گرفته تا تحولات مربوط به ستارگان دگردیس (variables) و یا حتی نواخترها و بسیاری موارد دیگر) به گونه‌ای که امکان تماشای کل پدیده را در مدت زمان کوتاهی داشته باشیم (از چند ثانیه تا چند دقیقه)، از شگردی استفاده می‌شود که در عکاسی به نام «تصویربرداری گاه‌گذر» شناخته می‌شود. در مقابل، برای تماشای پدیده‌های که بدلیل سرعت بالای رخدادشان (در کسری از ثانیه)، چشمان ما انسان‌ها ناتوان از درک تمام جزئیات آنها می‌باشد (پدیده‌هایی همچون رعد و برق)، باید از فن‌آوری تصویربرداری بهره جست که امکان تماشای «صحنه آهسته»-‌ی رویداد را برای ما فراهم آورد.

معروف‌ترین عکس Harold Edgerton از یک گلوله در حال گذر از درون یک سیب. این تصویر در سال ۱۹۶۴ با مدت زمان نوردهی در حدود یک میلیونیم ثانیه گرفته شده است. Edgerton از این تصویر در سخنرانی خود در MIT استفاده کرد و گفت: "چگونه سس سیب درست کنیم"! عکس‌های دیگری که ایشان گرفنتد را در اینجا ببینید.

نخستین بار این Harold Edgerton از استادان رشته‌ی مهندسی برق دانشگاه MIT بود که به کمک روش ابداعی خود (تاباندن پرتوهای متعدد نور در هر ثانیه) امکان ثبت پدیده‌هایی از این دست را فراهم آورد. امروزه برای تهیه تصاویر صحنه آهسته، از دوربین‌هایی استفاده می‌شود که با ثبت تعداد بسیار زیادی نما در هر ثانیه (fps)، امکان تماشای پدیده‌های برق‌آسا را به ما می‌دهند. دسترسی به چنین دوربین‌هایی به سرعت در حال فراگیر شدن می‌باشد. برای نمونه، شرکت Apple نیز در کنار بسیاری از شرکت‌های سازنده‌ی دوربین‌های عکاسی و فیلم‌برداری، مدتیست که محصولاتی را روانه بازار کرده است که به دوربین‌هایی مجهز شده‌اند که در هنگام فیلم‌برداری تا ۲۴۰ نما در هر ثانیه را ضبط می‌کنند. اگر صاحب یکی از این محصولات باشید، بی‌شک پدیده‌های پیرامون خود را می‌توانید بسیار جذاب‌تر از حالت عادی مشاهده کنید.

بدین گونه پیکار کین کس ندید

ما راه‌ شیری نشینان همراه با دیگر ستارگانی که با ما در این گوشه از جهان جا خوش کرده‌اند، به تماشای آنچه در فاصله‌ی ۱۱/۵ میلیون سال نوری از ما بر سر دو کهکشان همسایه در پی نبرد کیهانی‌شان آمده است، نشسته‌ایم. کشاکشی که از یک میلیارد و اندی سال پیش و در پی قفل شدن گرانشی دو کهکشان ام۸۱ و ام۸۲ در یکدیگر آغاز شده است.

با اینکه شانس تماشای لحظه‌ی برخورد این دو کهکشان را از دست داده‌ایم، شواهد موجود، همچون، رشد پرشتاب ستاره‌زایی‌ در هر دو کهکشان (از جمله در بازوهای درخشان کهکشان ام۸۱ از یک سو در سمت راست تصویر‌ و همچنین پرورشگاه‌های ستاره‌ای به شدت درخشان ام۸۲ از سوی دیگر در سمت چپ تصویر که باعث فوران شدید پرتو ایکس از قلب خنجرخورده‌ی این کهکشان شده است)، حکایت از سرگذشت نه چندان آرام این دو در پهنه‌ی گیتی‌ دارد. ام۸۲ با سیگاری بر لب در فکر گرفتن تاوانی سخت از حریف خود می‌باشد. ولی هر دو هراسان و مطمئن از ورق خوردن دوباره تاریخ، در حال زاد و ولد برای گردآوری سپاهی از ستارگان جوان برای آرایش گردان‌های خود می‌باشند. هر دو خوب می‌دانند نبرد آتی، سرنوشت ساز خواهد بود، چراکه راهی به جز در هم آمیختن برای آنها باقی نمانده است و آنچه در پایان کارزار از آن‌ها باقی خواهد ماند، یگانه کهکشانی خواهد بود که از ستارگان هر دو ساخته خواهد شد. تمام این رویداد هیجان انگیز را ما از پشت پرده‌ای از ابر و گرد و غبار که همچون پیله‌ای (در فاصله‌ی ناچیز چند صد سال نوری) محیط اطراف کهکشان ما را احاطه کرده است، به تماشا نشسته‌ایم؛ سیروس کهکشان راه شیری که به نسبت کمتر مورد بررسی قرار گرفته و یگانه راهی که ما را قادر به دیدنش ساخته است، نور ستارگانی می‌باشد که بازتاب فروزشان را در لابه‌لای این ابرها می‌توان دید.

مصائب زمین‌سان شدن

چندی پیش سازمان ناسا بر روی خروجی وبگاه خود دستاورد پژوهشی را منتشر کرد که حاکی از یافته‌ی بزرگی بود. ناسا در این خبر که مانند بمبی به سرعت در فضای مجازی بازتاب پیدا کرد، اعلام کرد که تلسکوپ فضایی کپلر موفق به شناسایی سیاره‌ی فراخورشیدی دوردستی شده است که بدور ستاره‌ای بسیار شبیه به خورشید در حال گردش می‌باشد. دو ویژگی بارز به انتشار این خبر رنگ‌ و لعاب داد. نخست آنکه سیاره‌ی یافت شده – که در حال حاضر با نام «کپلر-۴۵۲ب» معرفی شده است – در «پهنه‌ی زیست‌پذیر» سامانه‌ی ستاره‌ای خود قرار دارد و دوم آنکه از نظر اندازه، همسانی بسیاری با زمین دارد. رفتار ناسا در اعلام این خبر، کم سابقه‌ بود، به نحوی که از دست کم یک روز پیش از اعلام آن با بیان آنکه به زودی خبر یک کشف مهم را اعلام خواهد کرد، به هیجان مخاطبان خود افزود.

- با قرار گرفتن خبر بر روی وبگاه ناسا، بسیاری از سایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی در سراسر جهان و از جمله ایران با نام بردن از این سیاره‌ی تازه کشف شده با عباراتی همچون «سیاره دوقلوی زمین»، «زمین ۲»، «پسر عموی/برادر پیرتر زمین»، به پیشواز این خبر رفتند. در علم آمار، کشف تنها یک مورد استثنایی در یک مجموعه‌ی محدود، به منزله‌ی وجود موارد بیشماری از این دست در جامعه‌ی بیکرانِ در دست بررسی، شمرده می‌شود. به همین ترتیب، چنین کشفی که نمونه‌ی آن البته پیشتر در دیگر مشاهدات رصدخانه‌ی فضایی کپلر نیز دیده شده بود، این استدلال قدیمی را با خود به همراه آورد که زمین تنها جرم کیهانی شناخته شده در جهان نیست که در پهنه‌ی زیست‌پذیر سامانه‌ی خود قرار گرفته است و بی‌کتمان در جهان نمونه‌های بیشمار دیگری از سیارات زمین‌سان وجود خواهند داشت که در پهنه‌ی زیست‌پذیر سامانه‌ی ستاره‌ای خود قرار گرفته‌اند و چه بسا امکان شناسایی نشانه‌هایی از حیات در بسیاری از آن‌ها در آینده‌ی دور و نزدیک برای بشر زمینی امکان‌پذیر شود.

کجاها که توفان نمیاد

رویداد غیرمنتظره‌ای چند روز پیش، دوشنبه ۹ شهریور در غرب اقیانوس اطلس رخ داد. برای مقدمه باید به این نکته اشاره کرد که تمام توفندهایی که تاکنون، و یا دست کم در تاریخ معاصر، بر روی اقیانوس اطلس شکل گرفته‌اند، در مناطق مرکزی و غربی‌تر این اقیانوس بوجود آمده‌اند. علت این پدیده آنست که جریانات جوی که به شکل‌گیری توفندهای اطلسی کمک می‌کنند، نخست با حرکت بر روی قاره‌ی آفریقا انرژی گرمایی لازم را به دست می‌آورند و سپس با حرکت به سمت غرب و گذر از روی آب‌های اقیانوس اطلس رفته‌رفته سوخت لازم که همان بخار آب می‌باشد را کسب می‌کنند.

 توفند Fred بر فراز جزایر Cape Verde در شرق اقیانوس اطلس

از زمانی‌ که هوای گرم، مناطق قاره‌ای را ترک می‌کند تا زمانی‌ که شرایط لازم دیگر برای تبدیل شدن این جریانات به یک توفند استوایی مهیا شود، چند روز طول خواهد کشید و بدین ترتیب بسیاری از توفندهای اطلسی زمانی‌ بر روی آب‌های اقیانوس اطلس به بلوغ می‌رسند که دست ‌کم مسافتی کم و بیش معادل با نصف پهنای این اقیانوس را طی‌ کرده باشند. برخی از این توفندها پس از شکل‌گیری در ادامه با نزدیک شدن به خلیج مکزیک و یا سواحل شرقی‌ آمریکای شمالی، این مناطق را تحت تاثیر خود قرار می‌دهند. اما در روز ۸ شهریور پدیدار شدن یک جبهه هوای گرم بر روی مناطق مرکزی آفریقا و سپس خیز برداشتن آن به سمت غرب و اقیانوس اطلس پیشاپیش خبر از احتمال شکل‌گیری توفندی نوظهور را مناطق مرکزی اقیانوس اطلس در روزهای آینده می‌داد.

آب، ماده‌ای با ویژگی‌های زیست‌سازگار

به قلم Edwin Cartlidge    |    صاحب امتیاز: مجله‌ی New Scientist    |    برگردان: محمود حاج‌زمان    |    کلیدگزاری و ویرایش مجدد: شبکه هوا و فضا

آب، فراوان‌ترین و به‌ جرات مهم‌ترین مایعی است که دستکم روی زمین وجود دارد. اما اهمیت آن به پدیده‌های زیستی منحصر نمی‌شود. ویژگی‌های فیزیکی آب در مقایسه با دیگر مواد روی زمین، بی‌نظیر است. ویژگی‌هایی که بیشتر می‌توان از آنها به عنوان عواملی یاد کرد که به آب خاصیت زیست‌سازگاری داده‌اند. در حقیقت، به شکل فلسفی، این آب می‌باشد که با غیرطبیعی کردن ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی خود، خود را برای به عهده گرفتن نقشی حیاتی بر روی کره زمین (و شاید بر روی کرات دیگر در کائنات) آماده کرده است.

تصویر اشعه ایکس از ملکول‌های آب

ما در کیهان با معما‌ و رازهای پیچیده‌ی بسیاری روبرو هستیم، از ماهیت ماده تاریک و سر منشاء جهان گرفته، تا تحقیق بر روی نظریه‌ی همه‌چیز. اینها همه معماهایی هستند در مقیاس‌های بزرگ، اما حتی می‌توان معمایی در ابعاد بسیار کوچکتر را در جهان فیزیک مطرح و در آشپزخانه خانه خود آنرا بررسی نمود. این معما اگر به همان اندازه بزرگ نباشد، ولی کمتر پیچیده نیست. فقط یک لیوان را از آب سرد پر کنید و یک قالب یخ در آن بیاندازید. این پدیده که یخ بر روی سطح آب شناور می‌شود، بسیار شناحته شده و در عین حال اولین ویژگی عجیب این ماده است. زمانی معما پیچیده‌تر می‌شود که با استفاده از یک دماسنج دمای آب را در اعماق مختلف آن اندازه بگیریم. در بالا و در نزدیک قالب یخ، شاهد خواهیم بود که دمای آب نزدیک به صفر درجه سلسیوس می‌باشد، اما در انتهای لیوان دما تا ۴ درجه افزایش پیدا می‌کند. دلیل این پدیده آن است که چگالی آب در دمای ۴ درجه سلسیوس از هر دمای دیگری بیشتر است. این ویژگی عجیب آب، آن را از هر مایع دیگری متمایز می‌سازد.

پلوتن یا پلوتو؟ مسئله اینست!

با توجه به داغ بودن خبر اینروزهای گذر کیهان‌پیمای سازمان ناسا، افق‌های نو (New Horizons) ،از کنار نخستین جرم فرانپتونی، در میان اخبار رسانه‌های پارسی‌زبان، شاید اکنون زمان مناسبی است تا نگاهی گذرا داشته باشیم به اینکه کاربرد کدام واژه از میان «پلوتن» و «پلوتو»، در زبان پارسی صحیح‌تر، شیواتر و یا در حالت کلی مناسب‌تر می‌باشد.

«پلوتن» و «پلوتو» هر دو نام‌های رایجی هستند برای نام بردن از این جرم آسمانی، که نه فقط در زبان پارسی رایج می‌باشند که در دیگر زبان‌های دنیا نیز استفاده می‌شوند. این واژه در زبان یونانی - که از آن گرفته شده است - Πλούτωνας، پلوتنس (/پُ لوو تُ‌ نَس/، همراه با ادای "نون") خوانده می‌شود که نام ایزد جهان زیرین در اساطیر یونانی است.

در بسیاری از زبان‌های اروپایی (مانند فرانسوی، اسپانیایی، ایتالیایی، روسی، لهستانی و ...)، واژه تقریبن به همان شکلی که در زبان یونانی خوانده می‌شود، همراه با استفاده از "نون" در پایان واژه ادا می‌شود (می‌توان برای اطمینان از صحت این ادعا، به مترجم گوگل مراجعه کرد و به تلفظ ترجمه‌ی این کلمه در زبان‌هایی که در بالا اشاره شد گوش کرد). همچنین، فرهنگ لغات دهخدا^۱|۲ نیز از واژه «پلوتن» برای نام بردن از این سیاره کوتوله استفاده کرده است. بنا بر شواهد موجود، تمام کتب کلاسیک نجوم که در دهه‌های گذشته در بازار ایران موجود بوده‌اند نیز، این جرم کیهانی را به نام «پلوتن» معرفی کرده‌اند.

با این حال، به تازگی، واژه‌ی «پلوتو» به شکل رایج‌تری در ایران استفاده می‌شود که در واقع پیروی از شیوه‌ی تلفظ این واژه در زبان‌ لاتین و یا انگلیسی می‌باشد. برای نمونه، سایت بی‌بی‌سی فارسی، ماهنامه‌ی بسیار معتبر «نجوم» و قریب به اتفاق وبسایت‌های اینترنتی و یا صفحات فیسبوکی فعال در زمینه‌ی کیهان‌شناسی، در میان اخباری که در ارتباط با کیهان‌پیمای افق‌های نو بر روی خروجی‌های خود قرار می‌دهند، به پیروی از زبان انگلیسی، از واژه‌ی «پلوتو» استفاده می‌کنند. در زبان‌های لاتین و انگلیسی، "نون" پایانی کلمه پلوتن ادا نمی‌شود.

برای ما پارسی‌زبانان، نه تنها ادای نام این سیاره‌ی کوتوله به همان شکلی که در زبان مادری آن (یونانی) ادا می‌شود، به هیچ عنوان مشکل‌ساز نمی‌باشد، بلکه در مواردی استفاده از واژه‌ی «پلوتن» مناسب‌تر می‌باشد. برای نمونه، استفاده از صفت توصیفی واژه‌ی «پلوتن» به آن شکلی که به طور معمول در ساختار زبان پارسی با اضافه شدن "ـی" به انتهای کلمه ساخته می‌شود، نسبت به واژه‌ی «پلوتو» راحت‌تر و سلیس‌تر تلفظ می‌شود (مقایسه کنید «پلوتنی» را با «پلوتوئی»). در خود زبان انگلیسی نیز، در جایی که نیاز به استفاده از صفت توصیفی واژه‌ی پلوتن باشد، به ناچار از واژه‌ی Plutonian استفاده می‌شود (برای نمونه، اینجا: پاراگراف ۲، خط ۴)، که برگردان آن به پارسی «پلوتنی» می‌شود. در اینجا بایستی به این نکته اشاره کرد که برای ساختن صفت توصیفی واژه‌ی «پلوتن» در زبان انگلیسی - همانند آنچه که برای نمونه در پیوند بالا آمده است - از واژه‌ی Plutoid (پلوتوئید) استفاده نمی‌شود، چراکه این واژه در اصل به اجرام فرانپتونی اطلاق می‌شود.

به هر روی، شاید می‌توان در کل به این جمع‌بندی رسید که برای ما پارسی‌زبانان، استفاده از واژه‌ی «پلوتن» برای نام بردن از بزرگ‌ترین جرم فرانپتونی شناخته شده، مناسب‌تر جلوه می‌کند.

اندازه پلوتن

سال‌ها حدس و گمان نسبت به اندازه‌ی دقیق پلوتن، با نزدیک شدن سفیر نام آشنای ما انسان‌ها به این سیاره‌ی کوتوله، که دورترین جرمی است که تاکنون مورد کاوش قرار گرفته، برطرف گردید. تا پیش از این، پژوهشگران بسیاری بر اساس مشاهدات و بررسی‌هایی که به کمک ابزاری که در اختیار داشتند (همچون تلسکوپ‌های مستقر بر روی زمین و یا تلسکوپ فضایی هابل)، تخمین دقیقی‌ از قطر این سیاره‌ی کوتوله نداشتند و تنها به شکل تقریبی، برآورد خود را اعلام کرده بودند. یکی‌ از دلایلی که اندازه‌گیری قطر پلوتن را از زمین دشوار می‌کند، وجود جو ِ، البته رقیق این سیاره‌ی کوتوله می‌باشد. جو پلوتن که تنها چیزی در حدود یک صدهزارم تا ۱ میلیونیم جو زمین تراکم دارد، از عناصری همچون نیتروژن، متان و مونوکسید کربن تشکیل شده است.

نخستین تلاش برای اندازه‌گیری اندازه‌ی پلوتن، توسط Millis و همکارانش در سال ۱۳۷۲ انجام گرفت و آن‌ها قطر این جرم دوردست را ۲۳۹۰ کیلومتر تخمین زدند. اما در سال‌های پس از آن، دیگر محققان، برآوردهای دیگری از ابعاد پلوتن ابراز داشتند که در چند مورد از آن‌ها، قطر پلوتن، از قطر تقریبی یکی‌ دیگر از اجرام فرانپتونی کشف شده در سال ۱۳۸۴ به نام اِریس (۲۳۲۶ کیلومتر) کمتر بود.

لازم به ذکر است که انجمن جهانی‌ نجوم بنا بر پیشنهادی که نخستین بار از طرف Neil deGrasse Tyson که یکی‌ از پژوهشگران بنام علوم کیهانی می‌باشد، ارائه شد و با وجود تمام مخالفت‌هایی که در ابتدا بر ضد آن ابراز گردید، در مرداد ماه سال ۱۳۸۵ با تصویب قطعنامه‌ای، بدون در نظر گرفتن پلوتن، ۸ جرم شناخته شده‌ی منظومه‌ی خورشیدی را، با رعایت ۳ شرط منحصر به فرد، در دسته‌ی «سیارات» طبقه‌بندی کرد، و بسیاری از دیگر اجرام منظومه‌ی ما را از جمله پلوتن که نتوانستند هر ۳ شرط را برآورده سازند، در دسته‌ی‌ دیگری همچون «سیارات کوتوله»، «سیارک‌ها» و غیره جای داد. به هر روی، با نزیک شدن افق‌های نو به پلوتن، این فرصت ارزشمند بالاخره برای دانشمندان مهیا شد تا به کمک یکی‌ از ابزار نصب شده بر روی این کیهان‌پیما به نام LORRI)) Long Range Reconnaissance Imager، به اندازه‌گیری‌ دقیق قطر پلوتن در روز ۲۲ تیر ماه بپردازند. بر اساس مشاهدات افق‌های نو، قطر پلوتن ۲۳۷۰ کیلومتر می‌باشد. در تصویر روبرو، اندازه‌ی پلوتن در مقام مقایسه با زمین نشان داده شده است. همانطور که مشخص است، ابعاد پلوتن، به شکل تقریبی، با پهنای کشور ایران قابل مقایسه است. البته با توجه به قطر ۲۳۷۰ کیلومتری پلوتن، مساحت این کره، با مساحت کشور روسیه قابل مقایسه است.

با این تفاسیر، مشخص شدن اندازه‌ی دقیق پلوتن، بر این واقعیت مهر تایید نهاد که پلوتن بزرگترین جرم در میان تمام اجرام فرانپتونی که تاکنون شناخته شده‌اند، می‌باشد. به این حال، منجمان همچنان به دنبال شکار اجرام فرانپتونی بزرگتر از پلوتن می‌باشند.

زمانی‌ که خلیج پارس توسط Contrail هواپیماهای عبوری خط خطی‌ می‌شود!

Terra ‌بخش شمال غربی خلیج پارس که توسط ماهواره‌ی
.در روز چهارشنبه ۲۲ بهمن ۱۳۹۳ تصویربرداری شده است

ابرهای خطی‌ یا همان Contrail که در امتداد مسیر حرکت هواپیما و در پشت آن شکل می‌گیرند، ابرهای مصنوعی می‌باشند که از ذرات ریز و بیشمار یخ و بخار آب تشکیل شده‌اند و از چگالش بخار آب موجود در لایه‌ی جوی که هواپیما از میان آن در حال عبور می‌باشد به دور ریزگردهایی که به هنگام احتراق سوخت در موتور هواپیما تشکیل و از آن خارج می‌شوند، به وجود می‌آید.

بخار آبی که به هنگام احتراق سوخت در موتور هواپیما تشکیل می‌شود، خود  نیز همراه با بخار آب موجود در جو به تشکیل Contrail کمک می‌کند. برای امکان تشکیل این نوع ابر، دما و رطوبت نسبی‌ لایه‌ی جو می‌بایستی به ترتیب کمتر از ۳۶/۵- درجه سانتیگراد و بیش از ۶۰ درصد باشد. بسته به میزان دقیق این دو پارامتر، Contrail از چند ثانیه تا چند دقیقه پس از تشکیل می‌تواند دوام داشته باشد. بنابراین در فصل‌های پاییز و زمستان که هوا سردتر می‌باشد، امکان تشکیل این نوع ابر حتی در ارتفاعات پایین‌تر نیز وجود دارد. به دلیل شباهت Contrail با ابرهای پرسا (Cirrus)، گاهی از آن با واژه Cirrus Aviaticus نیز یاد می‌شود. در ارتباط با شدت تاثیر Contrail بر روی تغییرات اقلیمی، هنوز مدرک مستدل و توضیح علمی‌ محکمی بدست نیامده است، اما پژوهش‌ها برای درسیدن به درک بهتری از دامنه‌ی تاثیر این نوع ابرزایی بر روی تغییرات اقلیمی، همچنان در مراکز دانشگاهی ادامه دارد.

تو گویی پلوتن و تریتون همزادند!

افق‌های‌نو (New Horizons) به زودی و در تیر ماه سال آینده از کنار پلوتن گذر خواهد کرد و ما هم، همراه با شما و جمع بسیاری از دوستاران این یگانه سیاره کلاسیک منظومه خورشیدی که البته به حق استحقاق به دوش کشیدن نام پر افتخار سیاره را بر خود نداشت، بی‌صبرانه منتظر هستیم تا این فضاپیما برای نخستین بار، تصاویر رویارویی خود با پلوتن را به ما مخابره کند. در این چند سطر در نظر داریم تا از آنچه که افق‌های‌نو احتمالا از ظاهر سطحی پلوتن برای ما آشکار خواهد کرد، سخن بگوییم.

تریتون، قمر نپتون

شواهد و حکایاتی که در ادامه به آنها خواهم پرداخت تصویری را از پلوتن در ذهن تداعی می‌کند که همانند آن را پیشتر و در تصاویر سفینه ویجر از تنها قمر نپتون، یعنی تریتون، دیده‌ایم. حال چرا؟ اعتقاد منجمان بر آن است که تریتون، بر خلاف بسیاری از دیگر اقمار سیارات منظومه خورشیدی، در مکانی به جز مدار نپتون به وجود آمده است. قریب به اتفاق اقماری که در مدار سیارات منظومه خورشیدی قرار دارند، به صورت بنیادین، از صفحه گرد و غباری که در اطراف سیارات در چرخش بوده است به وجود آمده‌اند (مانند قمر زمین: ماه). اما شواهد نشان می‌دهد که تریتون از این قاعده پیروی نکرده است. قوانین فیزیک نیوتنی، اقمار طبیعی‌ یک سیاره را، از بدو تولد، ملزم به اطاعت از زاویه و جهت گردش سیاره مادر خود می‌کند. نه تنها جهت گردش تریتون به دور نپتون بر خلاف جهت گردش این سیاره به دور خود می‌باشد، مدار گردش آن به دور نپتون نیز انحراف مداری قابل توجهی دارد، بدینسان که مدار تریتون نسبت به استوای نپتون ۱۵۷ درجه انحراف دارد. هر دو مورد گواه بر آنند که تریتون به احتمال بسیار زیاد، نه در مدار نپتون، که در جایی‌ دیگر (احتمالن در کمربند کوییپر) شکل گرفته و سپس بنا به دلایلی تحت تاثیر جاذبه نپتون، این بیرونی‌ترین سیاره منظومه خورشیدی، قرار گرفته و در مدار این سیاره استقرار پیدا کرده است. در واقع اعتقاد بر این است که تریتون می‌بایستی یک جسم فرانپتونی بوده باشد که نپتون آنرا در مدار خود قرار داده است. 

روز یادبود در سازمان ناسا

دیروز در ناسا به نام افرادی نامگذاری شده بود که جان خود را در راه دست یافتن بشریت به مرزهایی که زمانی چیزی جز افسانه و رویا به نظر نمی‌رسیدند، فدا کردند. مجموعه ای که مشاهده می‌کنید در همین ارتباط می باشد.

خدمه نخستین برنامه آپولو (Apollo-1) که خود را برای رفتن به ماه آماده می‌کردند، در تاریخ ۷ بهمن ۱۳۴۵ به هنگام تمرین داخل سفینه بر روی زمین و به علت اشتعال‌زایی مواد داخل سفینه و وجود اکسیژن خالص در محیط، در آتش سوختند. این حادثه باعث شد ناسا تغییرات اساسی در طراحی کپسول فضاپیما بدهد.

Virgil Grissom, Edward White, Roger Chaffee :Apollo-1 خدمه ماموریت 

افق‌های‌نو برای رویارویی با پلوتن آماده می‌شود

بهترین تصاویری که تاکنون و توسط تلسکوپ هابل از پلوتن تهیه شده

کاوشگر فضایی افق‌های‌نو (New Horizons) به زودی اولین مرحله از مجموعه مراحل رویارویی خود با پلوتن را انجام خواهد داد تا ‌‌نهایتن در تاریخ ۲۳ تیر ماه ۹۴ (۱۴ ژولای ۲۰۱۵) از نزدیک‌ترین فاصله از سطح این جرم فرانپتونی و از میان مدار ۵ قمر شناخت شده آن گذر کند. اولین مرحله‌ی آماده سازی برای این رویارویی، شامل تصویربرداری از پلوتن در تاریخ ۵ بهمن (۲۵ ژانویه) خواهد بود. این تصاویر که به تدریج و با نزدیک‌تر شدن کاوشگر به پلوتن واضح‌تر خواهند شد، به تیم‌ هدایت کننده این فرصت حیاتی را خواهد داد تا دید بهتری نسبت به ۲۲۰ میلیون کیلومتر باقی‌ مانده از سفر کاوشگر داشته باشند (کیفیت تصاویر تهیه شده توسط افق‎های‌نو از پلوتن و سامانه اقماری‌اش از اواخر فرودین ماه نسبت به تصاویری که از زمین و یا تلسکوپ فضایی هابل تهیه شده‌اند پیشی‌ خواهد گرفت). افق‌های‌نو تا اینجا مسافتی در حدود ۵ میلیارد کیلومتر را برای رسیدن به نخستین جرم فرانپتونی که توسط بشر از نزدیک تحت بررسی قرار خواهد گرفت را پیموده است. کاوشگر در طول چند ماه آینده، صد‌ها عکس از پلوتن و سامانه اقماری آن برداشت خواهد کرد تا تخمین بهتری از فاصله‌ی خود از این سامانه داشته باشد. با این حال، تا اردیبهشت ماه، تمام تصاویر تهیه شده چیزی بیش از نقاطی درخشان در یک پس‌زمینه‌ی تاریک بدست نخواهند داد. همین تصاویر، در عین حال، به تیم‌ هدایت کننده‌ی کاوشگر اطلاعات کافی‌ برای انجام مانورهایی به منظور تصحیح مسیر حرکت فضاپیما را خواهد داد. علاوه بر این، در طی‌ نخستین مراحل آماده سازی، دیگر ابزار علمی‌ کاوشگر نیز اقدام به اندازه‌گیری پارامترهایی در ارتباط با محیط اطراف کاوشگر در فضا همچون ذرات گرد و غبار و یا ذرات باردار و پر انرژی که از خورشید سرچشمه گرفته‌اند خواهند کرد.

تا چند ماه دیگر نفس در سینه‌ها حبس!