پلوتن یا پلوتو؟ مسئله اینست!

با توجه به داغ بودن خبر اینروزهای گذر کیهان‌پیمای سازمان ناسا، افق‌های نو (New Horizons) ،از کنار نخستین جرم فرانپتونی، در میان اخبار رسانه‌های پارسی‌زبان، شاید اکنون زمان مناسبی است تا نگاهی گذرا داشته باشیم به اینکه کاربرد کدام واژه از میان «پلوتن» و «پلوتو»، در زبان پارسی صحیح‌تر، شیواتر و یا در حالت کلی مناسب‌تر می‌باشد.

«پلوتن» و «پلوتو» هر دو نام‌های رایجی هستند برای نام بردن از این جرم آسمانی، که نه فقط در زبان پارسی رایج می‌باشند که در دیگر زبان‌های دنیا نیز استفاده می‌شوند. این واژه در زبان یونانی - که از آن گرفته شده است - Πλούτωνας، پلوتنس (/پُ لوو تُ‌ نَس/، همراه با ادای "نون") خوانده می‌شود که نام ایزد جهان زیرین در اساطیر یونانی است.

در بسیاری از زبان‌های اروپایی (مانند فرانسوی، اسپانیایی، ایتالیایی، روسی، لهستانی و ...)، واژه تقریبن به همان شکلی که در زبان یونانی خوانده می‌شود، همراه با استفاده از "نون" در پایان واژه ادا می‌شود (می‌توان برای اطمینان از صحت این ادعا، به مترجم گوگل مراجعه کرد و به تلفظ ترجمه‌ی این کلمه در زبان‌هایی که در بالا اشاره شد گوش کرد). همچنین، فرهنگ لغات دهخدا^۱|۲ نیز از واژه «پلوتن» برای نام بردن از این سیاره کوتوله استفاده کرده است. بنا بر شواهد موجود، تمام کتب کلاسیک نجوم که در دهه‌های گذشته در بازار ایران موجود بوده‌اند نیز، این جرم کیهانی را به نام «پلوتن» معرفی کرده‌اند.

با این حال، به تازگی، واژه‌ی «پلوتو» به شکل رایج‌تری در ایران استفاده می‌شود که در واقع پیروی از شیوه‌ی تلفظ این واژه در زبان‌ لاتین و یا انگلیسی می‌باشد. برای نمونه، سایت بی‌بی‌سی فارسی، ماهنامه‌ی بسیار معتبر «نجوم» و قریب به اتفاق وبسایت‌های اینترنتی و یا صفحات فیسبوکی فعال در زمینه‌ی کیهان‌شناسی، در میان اخباری که در ارتباط با کیهان‌پیمای افق‌های نو بر روی خروجی‌های خود قرار می‌دهند، به پیروی از زبان انگلیسی، از واژه‌ی «پلوتو» استفاده می‌کنند. در زبان‌های لاتین و انگلیسی، "نون" پایانی کلمه پلوتن ادا نمی‌شود.

برای ما پارسی‌زبانان، نه تنها ادای نام این سیاره‌ی کوتوله به همان شکلی که در زبان مادری آن (یونانی) ادا می‌شود، به هیچ عنوان مشکل‌ساز نمی‌باشد، بلکه در مواردی استفاده از واژه‌ی «پلوتن» مناسب‌تر می‌باشد. برای نمونه، استفاده از صفت توصیفی واژه‌ی «پلوتن» به آن شکلی که به طور معمول در ساختار زبان پارسی با اضافه شدن "ـی" به انتهای کلمه ساخته می‌شود، نسبت به واژه‌ی «پلوتو» راحت‌تر و سلیس‌تر تلفظ می‌شود (مقایسه کنید «پلوتنی» را با «پلوتوئی»). در خود زبان انگلیسی نیز، در جایی که نیاز به استفاده از صفت توصیفی واژه‌ی پلوتن باشد، به ناچار از واژه‌ی Plutonian استفاده می‌شود (برای نمونه، اینجا: پاراگراف ۲، خط ۴)، که برگردان آن به پارسی «پلوتنی» می‌شود. در اینجا بایستی به این نکته اشاره کرد که برای ساختن صفت توصیفی واژه‌ی «پلوتن» در زبان انگلیسی - همانند آنچه که برای نمونه در پیوند بالا آمده است - از واژه‌ی Plutoid (پلوتوئید) استفاده نمی‌شود، چراکه این واژه در اصل به اجرام فرانپتونی اطلاق می‌شود.

به هر روی، شاید می‌توان در کل به این جمع‌بندی رسید که برای ما پارسی‌زبانان، استفاده از واژه‌ی «پلوتن» برای نام بردن از بزرگ‌ترین جرم فرانپتونی شناخته شده، مناسب‌تر جلوه می‌کند.

اندازه پلوتن

سال‌ها حدس و گمان نسبت به اندازه‌ی دقیق پلوتن، با نزدیک شدن سفیر نام آشنای ما انسان‌ها به این سیاره‌ی کوتوله، که دورترین جرمی است که تاکنون مورد کاوش قرار گرفته، برطرف گردید. تا پیش از این، پژوهشگران بسیاری بر اساس مشاهدات و بررسی‌هایی که به کمک ابزاری که در اختیار داشتند (همچون تلسکوپ‌های مستقر بر روی زمین و یا تلسکوپ فضایی هابل)، تخمین دقیقی‌ از قطر این سیاره‌ی کوتوله نداشتند و تنها به شکل تقریبی، برآورد خود را اعلام کرده بودند. یکی‌ از دلایلی که اندازه‌گیری قطر پلوتن را از زمین دشوار می‌کند، وجود جو ِ، البته رقیق این سیاره‌ی کوتوله می‌باشد. جو پلوتن که تنها چیزی در حدود یک صدهزارم تا ۱ میلیونیم جو زمین تراکم دارد، از عناصری همچون نیتروژن، متان و مونوکسید کربن تشکیل شده است.

نخستین تلاش برای اندازه‌گیری اندازه‌ی پلوتن، توسط Millis و همکارانش در سال ۱۳۷۲ انجام گرفت و آن‌ها قطر این جرم دوردست را ۲۳۹۰ کیلومتر تخمین زدند. اما در سال‌های پس از آن، دیگر محققان، برآوردهای دیگری از ابعاد پلوتن ابراز داشتند که در چند مورد از آن‌ها، قطر پلوتن، از قطر تقریبی یکی‌ دیگر از اجرام فرانپتونی کشف شده در سال ۱۳۸۴ به نام اِریس (۲۳۲۶ کیلومتر) کمتر بود.

لازم به ذکر است که انجمن جهانی‌ نجوم بنا بر پیشنهادی که نخستین بار از طرف Neil deGrasse Tyson که یکی‌ از پژوهشگران بنام علوم کیهانی می‌باشد، ارائه شد و با وجود تمام مخالفت‌هایی که در ابتدا بر ضد آن ابراز گردید، در مرداد ماه سال ۱۳۸۵ با تصویب قطعنامه‌ای، بدون در نظر گرفتن پلوتن، ۸ جرم شناخته شده‌ی منظومه‌ی خورشیدی را، با رعایت ۳ شرط منحصر به فرد، در دسته‌ی «سیارات» طبقه‌بندی کرد، و بسیاری از دیگر اجرام منظومه‌ی ما را از جمله پلوتن که نتوانستند هر ۳ شرط را برآورده سازند، در دسته‌ی‌ دیگری همچون «سیارات کوتوله»، «سیارک‌ها» و غیره جای داد. به هر روی، با نزیک شدن افق‌های نو به پلوتن، این فرصت ارزشمند بالاخره برای دانشمندان مهیا شد تا به کمک یکی‌ از ابزار نصب شده بر روی این کیهان‌پیما به نام LORRI)) Long Range Reconnaissance Imager، به اندازه‌گیری‌ دقیق قطر پلوتن در روز ۲۲ تیر ماه بپردازند. بر اساس مشاهدات افق‌های نو، قطر پلوتن ۲۳۷۰ کیلومتر می‌باشد. در تصویر روبرو، اندازه‌ی پلوتن در مقام مقایسه با زمین نشان داده شده است. همانطور که مشخص است، ابعاد پلوتن، به شکل تقریبی، با پهنای کشور ایران قابل مقایسه است. البته با توجه به قطر ۲۳۷۰ کیلومتری پلوتن، مساحت این کره، با مساحت کشور روسیه قابل مقایسه است.

با این تفاسیر، مشخص شدن اندازه‌ی دقیق پلوتن، بر این واقعیت مهر تایید نهاد که پلوتن بزرگترین جرم در میان تمام اجرام فرانپتونی که تاکنون شناخته شده‌اند، می‌باشد. به این حال، منجمان همچنان به دنبال شکار اجرام فرانپتونی بزرگتر از پلوتن می‌باشند.